یک نکته‌ای در تقریرات مرحوم امام 7 از درس محقق بروجردی 7 وجود دارد که در کتاب «نهایة الأصول» نیست. ظاهراً محقق بروجردی 7 نمی‌خواهد قصد الامر را به کلی کنار بگذارد، بلکه یک راهی را طی کرده‌اند که قصد الامر باشد ولی مدعوٌ إلیه نباشد. ظاهراً در مقدمه‌ی اول که در تقریرات «نهایة الأصول» ذکر شده است، محقق بروجردی 7 قصد امر را در عبادات به کلی کنار گذاشته است و هیچ اعتباری برای آن قائل نیست. تحقیق نهایی محقق بروجردی 7 بعد از بیان مقدمات سه‌گانه این است که همان امر به کل کافی است در مقربیت و عبادیت اتیان ذات صلاة به داعی امر به همان کل؛بعد از اینکه در نفس مکلف یکی از دواعی قلبی باشد و قصد دارد که با امر مولا موافقت کند، زمانی که علم به مطلوب مولا پیدا کرد که همان صلاة مقیده باشد، به هر نحوی که شده تلاش می‌کند تا مطلوب او را تحصیل کند. پس زمانی که ملاحظه می‌کند اتیان صلاة به داعی امر ملازمه‌ی خارجی با حصول و تحقق مأمورٌ به دارد، یعنی قصد امر را در عالم خارج تحقق می‌بخشد، قصد امری که داعویت امر به سوی او معقول نبود، در این صورت مکلف در نفس خود می‌گوید می‌خواهم نماز بخوانم و با همین قصد، تمام مأمورٌ به با جمیع اجزاء و شرایطش محقق خواهد شد.

ایشان در تحقیق خود اولاً داعی بودن امر را انکار کرده‌اند. چرا باید فرض دانست که امر داعی برای مکلف است؟ آنچه محرک است یکی از ملکات قلبیه است. ثانیاً مرحوم آخوند 7 تمام بحث خود را متمرکز بر این کرده است که اگر متعلق امر عبارت از صلاة مقیده باشد، در این صورت اتیان صلاة به قصد امر صحیح نیست؛ زیرا صلاة امر ندارد، بلکه امر تعلق گرفته است به کل مرکب و لذا ذات صلاة مأمور به نیست. محقق بروجردی 7 برای حل این اشکال فرمود همان طور که ذی المقدمه مأمورٌ به است، کل ما یتوقف علیه ذی المقدمه نیز مأمورٌ به است. پس مقربیت مقدمات از جانب ذی المقدمه حاصل است. مکلف صلاة را به قصد همان امر به کل اتیان می‌کند و همین در عبادیت آن کافی است. اصلاً اگر صلاة را به قصد امر غیر بیاورد باطل است؛ چرا که مقدمات هیچ امری ندارند. اما محذور محرکیة الشیء لمحرکیة نفسه نیز مرتفع خواهد شد، چرا که اصلا امر داعی نیست و داعی فقط همان ملکات قلبیه است. تا اینجا دو محذور مهمی که پیش روی مرحوم آخوند 7 قرار داشت برطرف شد.

محقق بروجردی 7 در جواب می‌فرماید این اشکال در صورتی وارد است که اتیان مرکب مستلزم تحصیل حاصل نباشد، یعنی اگر مکلف نماز را به قصد آن امر به کل اتیان کند، آن جزء دیگر مأمورٌ به که قصد امر باشد خود به خود حاصل شده است و لذا دیگری نیازی به تحصیل آن نیست. مثلاً اگر مکلف مستور العورة یا مستقبل القبلة باشد، معنا ندارد که مولا دوباره امر به وجوب ستر یا استقبال کند، چرا که تحصیل حاصل است. اگر صلاة به قصد امر انجام شود، این عمل در خارج با جزء دوم ملازم است و همین کافی است. پس دیگر نیازی نیست که امر دعوت به قصد امر کند و داعویت امر منحصر در ذات صلاة خواهد شد. وقتی امر دعوت به صلاة کرد و مکلف آن را به قصد امر اتیان کرد، جزء دیگر مأمورٌ به یعنی قصد امر حاصل است و نیازی به تحصیل آن نیست و لذا امر نیز داعی به او نیست.

[1]. ‏حسین بروجردی، نهایة الأصول، حسینعلی منتظری (قم: تفکر، 1415)، ج 1، 120-121.
[2]. همان، 121