بیان شد که ابتدا لازم است که خود تقیه را مفهوم شناسی کنیم و ببینیم جایگاه تقیه کجاست؟ بیان شد که تقیه یک معنای محدود جزئی و موقتی ندارد تا بگوئیم یک معنایی است که در بعضی از شرایط واقع می‌شود. بلکه تقیه طبق این معنایی که پذیرفتیم گستره‌ی مفهومی و معنای دائمی و همیشگی دارد. در این معنا تقیه منحصر به تقیه خوفی،مداراتی و کتمانی نخواهد بود. عده‌ای از فقهاء می‌گویند ما فقط یک جور تقیه داریم آن هم تقیه خوفی است. بعضی‌ها کتمانی و برخی دیگر تقیه مداراتی را هم اضافه می‌کنند. اما بالأخره مجموعاً خوفی و مداراتی و کتمانی را به عنوان مصادیق تقیه ذکر می‌کنند و بیش از اینها نیست. اما معنایی که ما از ادله تقیه برداشت کردیم این است که تقیه یک مفهومی است ورای این عناوین که برخی فقیهان ذکر کرده‌اند و لازمه آن مفهوم این است که حتی صبر بر مصیبت هم یک مصداقی از تقیه محسوب می‌شود. معنایی که ما به دست آوردیم این است که تقیه یک راهکاری است برای حفظ و استمرار دین، آنچه موجب حفظ دین و استمرار دین شود، مصداق تقیه خواهد بود. گاهی اوقات برای حفظ دین باید قیام کرد؛ گاهی باید سکوت کرد. این گونه نیست که بگوئیم همیشه تقیه یک معنای منفی دارد. مثلاً شبیه آنچه در باب انتظار می‌گویند. عده‌ای از انتظار معنای منفی برداشت می‌کنند و نتیجه آن این می‌شود که دست روی دست بگذاریم تا حضرت حجت علیه السلام ظهور فرمایند. در حالی که انتظار هم مانند تقیه است. بلکه خود انتظار یکی از مصادیق تقیه است، یک راهبرد و راهکار برای تقیه است.

تقیه از وقی، یقی، وقایۀ[1] است؛ لذا می‌گوئیم چرا متعلق وقایه را فقط جان خود آدم می‌گیرید؟ وقایه یعنی و لو برای حفظ دین، کجای معنای تقیه دارد که فقط برای حفظ جانت تقیه کن؟ در اینکه چه چیزی حفظ شود، مطلق است. خوف یکی مصادیق آن است. این جواب، به نظر من خیلی روشن است.

طبق جواب اول، تقیه همزاد با دین است. یعنی از اولی که دین آمده تقیه هم آمده است. در همه زمان‌ها هم بوده است. این که فرمود: «التَّقِيَّةَ دِينِي‏ وَ دَيْنُ‏ آبَائِي»[2]‏به این معنا نیست که فقط در اسلام باشد! در همه شرایع هم بوده است. «ِدينِي‏ وَ دَيْنُ‏ آبَائِي»، این همزاد با دین است. البته گفتیم آن روایاتی که تقیه را مغیّا می‌کند به قیام حضرت حجت علیه السلام یک نوع خاصی از تقیه است نه مطلق التقیه. تقیه‌ای که مشهور می‌گویند یک معنای موقت دارد و یک عنوان مثل سایر عناوین ثانویه می‌شود. اما طبق معنایی که ما کردیم گاهی عنوان اولی است و گاهی عنوان ثانوی، اما طبق این معنای مشهور همیشه عنوان ثانوی است و مثل ضرر و اضطرار می‌ماند. علی فرض اینکه کسی مبنای ما را نپذیرد، و به معنای وسیع از تقیه ملتزم نشود، چهار جواب مطرح خواهد شد.

حاصل آنکه آیا جایی که انسان برای حفظ دین باید متضرر بشود، مثلا فرض کنید یک آدم پولدار برای حفظ دینش باید نصف پولش را بدهد، کسی می‌تواند بگوید که بر اساس قاعده لا ضرر نباید به این فرد ضرر وارد شود؟ آیا هیچ فقیهی این حرف را می‌زند؟! لا ضرر نمی‌تواند بر وجوب حفظ الدین حکومت داشته باشد. لا حرج هم همینطور است و نمی‌تواند بر وجوب حفظ دین مقدم شود و بگوئیم حفظ دین واجب است، الا جایی که حرجی است. تقیه هم همین طور است. دلیل وجوب تقیه نمی‌تواند بر وجوب حفظ دین مقدم باشد. بنابراین حاکم بودن دلیل تقیه بر ادله‌ی سایر احکام، مطلق نیست. حکومت تا یک اندازه‌ای توان دارد. بر مبنای شیخ که معتقد است دلیل حاکم، دلیل محکوم را تفسیر می‌کند، عرف مفسریت دلیل حاکم را به صورت مطلق نمی‌پذیرد. به عنوان مثال عرف در باب نماز می‌گوید: نماز واجب است مگر اینکه برایت ضرری بشود؛ روزه واجب است مگر اینکه برایت ضرری بشود، عرف این نظارت را بر این دلیل می‌پذیرد. اما درباره حفظ دین عرف موضع‌گیری می‌کند لذا نمی‌توانیم بگوئیم حفظ دین واجب است، مگر اینکه بر تو حرجی بشود. در باب حکومت نمی‌گویند ظهور حاکم قوی‌تر است یا ظهور محکوم؟ بلکه در آنجا مسئله ملاک مسلم مطرح است.

 اگر کسی حکومتِ وجوب حفظ دین بر ادله تقیه را قبول نکند، می‌گوییم ادله تقیه انصراف دارد و قابل حمل بر مواردی که بخواهد به از بین رفتن دین منجر شود، نیست. نمی‌توانیم بگوئیم «التَّقِيَّةَ دِينِي» ولو اینکه منجر به از بین رفتن دین شود. اگر گفته شود تقیه اقتضا می‌کند سکوت را؛ و نتیجه گرفته شود که امام فرموده «التَّقِيَّةَ دِينِي». نمی‌شود بگوئیم «التَّقِيَّةَ دِينِي» حتی در جایی که موجب از بین رفتن دین است را نیز شامل ‌می‌شود. کسی در صغری مناقشه نکند. فرض می‌گیریم، می‌گوئیم در زمان طاغوت روشن و واضح بود که اگر در مقابل طاغوت قیام نشود اسم دین هم باقی نمی‌ماند، واقعاً از اسلام حتی اسمش هم باقی نمی‌ماند! این فرض که بگوئیم «التَّقِيَّةَ دِينِي»، لذا باید سکوت کرد ولو اینکه سکوت و عدم قیام منجر به از بین رفتن دین شود! از نظر ادبی و لسان دلیل به هیچ نحوی قابل قبول نیست.

اینکه این عنوان ثانوی بر عنوان اولی مقدم است با قطع نظر از ملاک، نیست. می‌گوید به ظهور کار نداشته باشید یعنی این ظهور حاکم قوی‌تر است، در عام و خاص، آنجا خاص باید اظهر از عام باشد، در مطلق و مقید، مقید باید اظهر از مطلق باشد اما این مطلب در حاکم و محکوم نیست بلکه در حاکم و محکوم تردید نکنید هر حاکمی ملاکش اقوای از محکوم است. بنابراین ما روی حکومت که جلو بیائیم آن جواب سابق را گفتیم که اصلاً حکومت ندارد تا بخواهیم بگوئیم این اقوا است. اما روی جواب سوم کاری به حکومت نداریم مثل دو تا دلیل، مثل تزاحم بین "ازل النجاسه عن المسجد و صلّ فی المسجد"، که آنجا حکومت وجود ندارد. فرض ما در جواب سوم این است که نه عنوان حکومت وجود دارد نه عام و خاص است و نه انصراف است، این دو دلیل تزاحم می‌کنند، الآن این آدم می‌گوید یا من باید تقیه کنم و در خانه بنشینم و یا باید بروم در میدان در مقابل حکومت قیام کنم قدرت بر هر دو که ندارد، می‌شود تزاحم.

یک جواب‌های دیگری هم شاید بشود اینجا داد که این را به عهده خود مخاطبین می‌گذاریم. این چهار جوابی است که به ذهن ما روی مبنا و تعریف مشهور رسید. ما تا اینجا در این چند سال، آیات حکومت را بحث کردیم، روایات مانعه از قیام را هم بحث کردیم که آخرینش هم روایت تقیه بود. از جلسه بعد اگر توفیق پیدا کنیم شبهاتی که برخی از افرادی که راجع به تشکیل حکومت در زمان غیبت دارند که عمده این شبهات هم شاید در همان کتاب حکمت و حکومت مرحوم حاج شیخ مهدی حائری فرزند مؤسس بزرگ حوزه مرحوم آیت الله العظمی حائری است، مطرح شده است. برخی از بزرگان هم به ایشان جواب دادند، ‌ما ان شاء الله آن شبهات و جواب به آن‌ها را مطرح بیان خواهیم کرد.