بررسی آیه شریفه «و قفوهم انهم مسئولون» در اثبات صراط

مراد از «فاهدوهم الی صراط الجحیم» در آیه شریفه 23

مرجع ضمیر در واژه «قفوهم»

کفار مرجع ضمیر در واژه«قفوهم» از دیدگاه صاحب مجمع البیان

رفع ید از مرجع ضمیر«هم» با قرینه آیات سؤال و ظهور قرآنی

نقل روایات وارده در ذیل آیه شریفه «و قفوهم انهم مسئولون»

عنقه و القیناه فی النار ثم تلا هذه الآیة وقفوهم إنهم مسئولون»^81].

روایت سوم؛ «شیخ طوسی بإسناده إلی انس بن مالک عن النبی(صلی الله علیه و آله) قال إذا کان یوم القیامة و نصب الصراط علی جهنم لم یجز علیه إلا من معه جوازٌ فیه ولایة علی بن ابیطالب علیه السلام و ذلک قوله تعالی وقفوهم إنهم مسئولون».^[9]

نکته حائز اهمیت در روایات مذکور این است که تعبیر به «و ذلک قوله» شده؛ یعنی از همه در مورد ولایت امیرالمؤمنین سؤال می‌شود، چه شیعه خالص، ‌متدین و عادل و چه آن کسی که ظالم است یا انحراف از اصل اسلام و یا از ولایت دارد. بدین سان آیا کسی احتمال می‌دهد که «و ذلک» فقط اشاره به «مسئولون» دارد ولی به «قفوهم» اشاره ندارد؟ خیلی بعید است که احتمال داده شود «و ذلک» یعنی از حیث سؤال، از حیث اینکه از چه چیزی سؤآل می‌شود، فرموده؛ «مسئولون» در آیه شریفه مراد ولایت امیرالمؤمنین است، در حالی که در روایات هر دو جهت«مسئولون و قفوهم» مدّ نظر است؛ «یوم القیامه نصب الصراط علی جهنم لم یجز علیه إلا معه جوازٌ إن ولایة علی بن ابیطالب» تمام‌اش«وقفوهم انهم مسئولون» است.

روایاتی نیز علامه طباطبایی نقل می‌کند،^[10] دلالت دارد بر اینکه از بدعت‌هایی که گذاشته‌اند، از اعمال زشت و گناهان نیز سؤال می‌شود و در بعضی از روایات دارد که از توحید، در بعضی روایات دارد از جوانی، تندرستی، عمر ، مال، یعنی حتی یک انسان صالح را می‌پرسند عمرت را در چه گذرانده‌ای، مال‌ات را در چه مصرف کرده‌‌ای؟ علامه می‌فرمایند؛ «أن المسئول عنه هو كل‏ حق‏ أعرضوا عنه في الدنيا من اعتقاد حق أو عمل صالح استكبارا على الحق تظاهرا بالتناصر»^[11] همه این موارد، عنوان مصداق را دارد، وقتی که عنوان مصداق را داشت از هر چیزی که حق است روز قیامت سؤال می‌شود.

روایت چهارم؛ مرحوم صدوق از زراره نقل می‌کند از امام صادق (علیه السلام) ؛ «فَقَالَ مَا تَقُولُ فِي الْقَضَاءِ وَ الْقَدَرِ قَالَ أَقُولُ إِنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا جَمَعَ الْعِبَادَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ سَأَلَهُمْ عَمَّا عَهِدَ إِلَيْهِمْ وَ لَمْ يَسْأَلْهُمْ عَمَّا قَضَى عَلَيْهِمْ »^[12] این روایت برای بحث سؤال مفید است، هر چند ربطی به بحث صراط ندارد، ولی مسلّم مربوط به این‌است که در صراط، این سؤال می‌شود، و به عنوان یک ضابطه‌ی کلی که در قیامت از چه چیزی سؤآل می‌شود؟ «عمّا عهد إلیهم لا عمّا قضی علیهم».

سپس می‌فرماید «وَ الْكَلَامُ‏ فِي‏ الْقَدَرِ مَنْهِيٌ‏ عَنْهُ» از بحث و گفتگو در «قدر» نهی شده، گر چه بین خود «قضا و قدر» نیز فرق است اما اینجا یکی گرفته شده؛ یعنی آنچه که خداوند تبارک و تعالی به عنوان یک مقدر انسان قرار می‌دهد. «كَمَا قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع لِرَجُلٍ قَدْ سَأَلَهُ عَنِ الْقَدَرِ» کسی از امیرالمؤمنین راجع به قضا و قدر الهی صحبت کرد فرمود «فَقَالَ بَحْرٌ عَمِيقٌ فَلَا تَلِجْهُ ثُمَّ سَأَلَهُ ثَانِيَةً»یک دریای خیلی عمیقی است که تو نمی‌خواهد وارد آن شوی، دوباره سائل رها نکرد که قضا و قدر چیست؟ امام (علیه السلام) فرمود؛ «فَقَالَ طَرِيقٌ مُظْلِمٌ فَلَا تَسْلُكْهُ» یک راه تاریکی است که تو نمی‌خواهد آن را سلوک کنی، دوباره پافشاری کرد «ثُمَّ سَأَلَهُ ثَالِثَةً فَقَالَ سِرُّ اللهِ فَلَا تَتَكَلَّفْهُ» خودت را به زحمت نینداز، این از موارد سرّ خداست و تو به حقیقت آن آشنا نمی‌شوی.

مرحوم مجلسی در ذیل روایت مذکور فرموده است؛ «هذا الخبر یدلّ علی أن القضا و القدر إنما یکون فی غیر الامور التکلیفیة» قضا و قدر در غیر تکلیفیات است؛ «کالمصائب و الامراض و امثالهما»،^[13] یک کسی مقدّرش این است که بچه‌اش، یا همسر جوانش و یا مالش از او گرفته می‌شود. این بحث را ان شاء الله اگر توفیق شد در بحث سؤال که چه فرقی بین کلام امام علیه السلام که می‌فرماید؛ «یسئل عمّا عهد إلیهم و لا یسئل عمّا قضی علیهم» وجود دارد، مطرح خواهیم کرد.

جمع بندی بحث