روش فهم قرآن(۴)

در چند جلسه این ضابطه را توضیح دادیم که اجمالش این شد که:

بنابراین در مرحله اول باید لغت را تا حدی بداند و بفهمد، باید ادبیات را بداند، بفهمد چه چیز فعل است، چه چیز فاعل است، چه چیز مضارع است، مضارع برای استمرار است؟ و آنچه در ادبیات آمده است. این مرحله اول است که این‌گونه نیست که بگوییم هر شخصی قادر بر این مرحله است.

مرحله دوم آن است که بعد از دانستن معنای لغت و ادبیات، باید دید که آیا از خود قرآن آیه‌ای که این آیه را توضیح بدهد و قیدی بیاورد وجود دارد یا نه؟ مسئله تفسیر قرآن به قرآن مطرح است که ما بحث تفسیر نمی‌گوئیم، بلکه شواهدی را در جلسات قبل آوردیم که یک آیه‌ای معنای ظاهری آیه دیگر را روشن کرده ولو به تفسیر نرسد.

در مرحله سوم گفتیم که باید از روایات استمداد گرفته و ببینیم برای معنای این آیه در روایات، قید، توضیح یا نکته‌ای بیان شده یا نه؟

لذا این چهار مرحله ضابطه است برای اینکه بتوانیم آیه‌ای را معنا کنیم. بعد از این چهار مرحله اگر یک آیه‌ای را معنا کردیم تازه موضوع «هذا بیانٌ للناس»[3] محقق می‌شود وگرنه «هذا بیانٌ للناس» به این معنا نیست که این کتابی است که هر کسی می‌تواند آن را بفهمد که خدا چه فرموده؟! نه، وقتی معنای آن بر اساس این ضابطه روشن شد می‌شود «هذا بیانٌ للناس» وگرنه قبل از اینکه معنای آیه روشن باشد، شخص اصلاً نمی‌فهمد که اینجا این کلمه چه معنایی دارد؟ چطور می‌تواند «هذا بیانٌ للناس» باشد.

بنابراین طبق این مبنا که «خبر الواحد حجةٌ»، از یک سو خبر واحدی وارد شده و آیه قرآن می‌گوید: مراد از این کلمه این معناست و ما بر اساس این خبر، آیه را معنا می‌کنیم و از سوی دیگر، در روایات وارد شده که اخبار ما را بر قرآن عرضه کنید، اگر موافق قرآن بود اخذ کنید و اگر مخالف بود کنار بگذارید. چگونه بین این دو مطلب جمع می‌کنید؟

بنابراین معیار عمل به روایات را باید موافقت و مخالفت قرآن قرار داد نه صرف بررسی سند حدیث؛ زیرا یک کسی یک راوی یا افرادی را تضعیف می‌کنند و دیگری تصحیحش می‌کند، دوباره شخصی تضعیفش می‌کند! اما معیارِ موافقت با قرآن و مخالفت با قرآن یک معیار روشن دائمی الی یوم القیامه است، الآن هم کسی یک حدیثی را با سلسله سند معتبر جعل کند، همین که می‌بینیم مخالف با قرآن است روشن می‌شود که این حدیث معتبر نیست.

سؤال این است که از یک طرف ائمه(علیهم‌السلام) فرمودند روایات ما اگر موافق با قرآن بود، باید عرضه کنیم بر قرآن (در نزاع شیخ مفید و شیخ صدوق، مرحوم شیخ مفید در تصحیح الاعتقاد از همین راه وارد شده و می‌گوید شما روایاتی را که تمسک کردید با قرآن مخالف است، چرا به این روایات تمسک کردید؟ در همین مسئله سهو النبی(صلی الله علیه و آله) و مسائل دیگری که وجود دارد) و از یک طرف می‌گوئید اگر یک آیه‌ای را بخواهیم معنا کنیم باید ببینیم در روایات توضیحی برای این آیه وجود دارد یا نه؟

لذا مراد از موافقت یعنی ما آیات را بگوئیم هر آیه‌ای یک اساسی دارد و یک جزئیاتی و آن روایاتی که می‌گوید روایات ما را بر قرآن عرضه کنید یعنی بر اساس هر آیه‌ای. می‌گوئیم این آیه چیست؟ راجع به امر به معروف و نهی از منکر است، اگر یک آیه‌ای گفت که با امر به معروف و نهی از منکر مخالف است با اساس آیه مخالف است، مثل روایات تشکیل حکومت قبل از قیام حضرت حجت(علیه‌السلام)، اما اینکه ما می‌گوئیم در معنای آیات باید به روایات مراجعه کرد برای روشن شدن جزئیات یک آیه است، مثل این‌که این لفظ به چه معناست؟ این حرف به چه معناست؟

یعنی ما روایات محکمی را می‌پذیریم که با محکم قرآن منافات نداشته باشد. پس جواب دوم این است که ارجاع روایات به قرآن یعنی به محکمات قرآن. اما توضیح آیات قرآن اعم از محکم و متشابه با بعضی از روایاتی که توضیح می‌دهد یا قیدی را بیان می‌کند قابل جمع است و منافات ندارد.

هر دو پاسخ در میدان بحث موجود است؛ یعنی در اینکه اخبار متواتری داریم بر این‌که روایات ما را بر قرآن عرضه کنید، اگر موافق است اخذ کنید و اگر مخالف است کنار بگذارید تردیدی در آن وجود ندارد. از آن طرف روایاتی هم داریم که آیات قرآن را توضیح می‌دهد آن هم یک تواتر اجمالی که مسلم است، تواتر غیر اجمالی هم انسان می‌تواند از آن پیدا کند، صدها و هزاران روایت داریم در تفسیر آیات قرآن وارد شده که نمی‌توانیم انکار کنیم و بگوئیم همه‌اش جعلی است . این روایات به درد نمی‌خورد! این روایات هست پس باید به نحوی بین این دو تا جمع کرد و جمعش به همین دو راهی بود که عرض کردیم.